انتقال نمونه ها به آزمایشگاه در صورت رعایت نکردن استاندارهای لازم می تواند باعث تغییرات نامطلوب روی نمونه و در نتیجه خطا در نتایج آزمایشات مختلف شود. در این بخش به روش های توصیه شده استاندارد برای انتقال و ذخیره سازی نمونه ها پرداخته می شود.

تأثیر زمان و دما در طول انتقال نمونه ها

انتقال نمونه به آزمایشگاه به روشهای مختلفی صورت میگیرد. بطور معمول فاصله کلینیک یا بخش های مختلف بیمارستان تا آزمایشگاه کوتاه و زمان انتقال نمونه تا آزمایشگاه کوتاه می باشد. در این شرایط مشکل خاصی در زمینه انتقال نمونه ها وجود ندارد. استانداردها بیان میدارند که فاصله زمانی بین نمونه گیری و سانتریفیوژ نباید بیش از یک ساعت طول بکشد. برخی آنالیت ها نیازمند افزودنی های اختصاصی می باشند. برای مثال برای حفظ غلظت گلوکز از سدیم فلورید، برای اندازه گیری لاکتات از اگزالات و برای آمونیوم از سدیم بورات یا سرین EDTA استفاده می شود. انتقال به آزمایشگاه توسط یک فرد یا با استفاده از یک سیستم اتوماتیک انتقال لوله ای با استفاده از فشار هوا (pneumatic tube) صورت می گیرد. سیستم اتوماتیک به دلیل آرام و روان بودن باعث همولیز نمی شود. در صورتی که مسیر انتقال به دلیل فقدان یک روش خاص یا بررسی های تخصصی طولانی می باشد، بهتر است که پس از جداسازی سرم یا پلاسما اینکار صورت گیرد و از انتقال خون کامل پرهیز شود.

به دلیل وابسته به دما بودن فعالیت پمپ سدیم- پتاسیم نشت پتاسیم از اریتروسیت ها در دمای اتاق حداقل ممکن می باشد. نشت پتاسیم در دمای 4 درجه و بالاتر از 30 درجه افزایش می یابد. به دلیل فعالیت فسفاتازها در سرم و اریتروسیت ها باعث افزایش فسفات غیرآلی می شود، این پدیده در مورد فسفات غیرآلی عکس این حالت است. علاوه بر دما زمان نیز می تواند باعث تغییراتی در غلظت برخی آنالیت ها شود. برای مثال ذخیره خون کامل در دمای 23 درجه برای 2 ساعت باعث کاهش 10 درصدی غلظت گلوکز می شود.

در نمونه های پاتولوژیک تغییرات وابسته به زمان ممکن است شدت بیشتری داشته باشند. برای مثال کاهش گلوکز در صورت افزایش لکوسیت های خون بیشتر نیز خواهد شد. همچنین در نمونه هایی که فعالیت بالایی از گاما گلوتامیل ترانسفراز دارند، با افزایش زمان ذخیره، آمونیوم افزایش بیشتری در مقایسه با نمونه های با فعالیت نرمال گاما گلوتامیل تراسفراز می شود. آنتی بادیها نیز بر اساس دمای فعالیت خود می توانند باعث ایجاد تغییراتی در شمارش سلولهای خونی شوند.

در مورد آزمایش های انعقادی نیز زمان و دمای انتقال و ذخیره سازی می تواند باعث تغییرات با اهمیتی در نتایج آزمایشات شود. نشان داده شده است که پایداری فاکتورهای انعقاد در خون افراد تحت درمان با هپارین کوتاهتر است. بطور کلی می توان گفت که نمونه خون کامل سیتراته بیمار  بدون درمان با هپارین برای آزمایش های PT، aPTT، TT، سطح پروتئین C و فاکتور V تا 8 ساعت در دمای اتاق پایدار است. این پایداری در مورد پروتئین S و فاکتور VIII صادق نیست. در مورد بیمار تحت درمان با هپارین، پایداری آزمایش های روتین انعقادی و فاکتورهای انعقادی در دمای اتاق یا یخچال کمتر از 8 ساعت می باشد. به همین دلیل نمونه تمام بیماران باید در فاصله زمانی 4 ساعت بعد از نمونه گیری آزمایش شود. در صورت نیاز به زمان بیشتر، پلاسمای تهی از پلاکت را تهیه و در 20- درجه ذخیره می نمائیم.

در صورت طولانی بودن مسیر انتقال نمونه ، علاوه بر مراقبت از کیفیت نمونه برای حفاظت از آنالیت های مختلف، بسته بندی نمونه باید طوری باشد که از نشت نمونه جلوگیری کرده و در مقابل فشار، شوکهای فیزیکی مختلف و تصادف مقاوم باشد. انتقال نمونه نباید خطری برای انسان ها، حیوانات و محیط زیست ایجاد نماید. انتقال نمونه ها توسط پست از استانداردهای کشوری یا منطقه ای پیروی می نماید. بسته بندی نمونه های بیولوژیک باید شامل بخشهای زیر باشد (شکل 1):

• محفظه درونی برای قرار دادن نمونه.

• مواد جاذب، به منظور جلوگیری از پخش شدن نمونه در صورت نشت از بخش درونی.

• محفظه خارجی که محافظت از اسناد و فرم های آزمایشگاه را بر عهده دارد.

• محفظه پستی.

روی محفظه خارجی انتقال مواد بیولوژیک نشانی که در شکل 2 نشان داده شده است، باید الصاق شود.

شکل 1. بسته بندی استاندار نمونه های بیولوژیک طبق استاندارهای NCCLS.

شکل 2. علامتی که باید روی بسته حاوی نمونه های بیولوژیک الصاق شود.

در هر بسته بندی ذکر شده میتوان چندین نمونه تا حجم 500 میلی لیتر را انتقال داد. بر اساس توصیه های انتقال مواد مخاطره آمیز زیستی، محفظه خارجی می تواند از جنس کارتن، چوب، پلاستیک یا فلز باشد. در مورد نمونه های عفونی دقت زیادی باید صرف بسته بندی آن شود و روی آن عبارت “نمونه تشخیصی/ خطر سرایت” ذکر گردد.  به یاد داشته باشید که در صورت انتقال مواد مسری یک محفظه دیگر برای جلوگیری از انتشار مواد در صورت تصادفات مکانیکی مورد نیاز است. شکل 3 علامت مورد نیاز برای الصاق روی محفظه خارجی نمونه های مسری را نشان میدهد.

شکل 3. علامت نمونه های مسری (عفونی) که باید روی بسته های انتقالی مواد عفونی درج شود. این نشان باید روی محفظه خارجی الصاق شود.

قبل از انتقال نمونه های بیولوژیک همیشه باید سوزن ها و اجسام تیز و برنده را خارج کرد. برای انتقال لامهای شیشه ای باید با تمهیدات خاصی احتمال شکستی آنرا کاهش داد. در صورت انتقال فیلترهای کاغذی آغشته به خون، این فیلترها را باید درون یک ورقه کاغذی محکم تر پیچید و آنرا دارون یک پاکت پلاستیکی زیپ دار قرار داد. این نحوه انتقال علاوه بر جلوگیری از خطرات تهدید کننده بیولوژیک، به حفاظت نمونه در برابر رطوبت کمک می نماید. برای نمونه های فریز شده و نمونه هایی که باید در یخچال حمل شوند، یک عایق از جنس پلی استیرن باید مورد استفاده قرار گیرد و از یخ خشک برای نمونه های فریز شده استفاده شود. در صورت استفاده از یخ خشک داخل محفظه، باید اطمینان یافت که گاز دی اکسیدکربن تولید شده قابلیت خروج از محفظه را دارد، در غیر این صورت فشار ناشی از تجمع گاز می تواند باعث متلاشی شدن بسته انتقالی شود.

انتقال سریع نمونه  و ذخیره کوتاه مدت اعتبار نتایج آزمایش را افزایش میدهد. نمونه های در دمای سردتر پایداری بهتری دارند (البته استثنائاتی نیز وجود دارد که پیش از این چند نمونه ذکر شده است). برای جلوگیری از تبخیر نمونه های بیولوژیک که باعث تغلیظ نمونه و تغییرات دیگر روی آن می شود، باید از ظروف درب دار استفاده کرد. خطر تبخیر حتی در نمونه های نگهداری شده در یخچال نیز وجود دارد و رطوبت موجود در یخچال ممکن است روی اجسام سرد تجمع و وارد نمونه شود. مشکلات ذخیره نمونه های بیولوژیک در صورت استفاده از ظروف یکبار مصرف به مقدار قابل توجهی کاهش می یابد. لوله هایی که دارای ژل جداکننده هستند، علاوه بر افزایش بازده سرم امکان ذخیره نمونه در همان لوله اولیه را فراهم می آورند. در هنگام انتقال باید از تکانهای شدید نمونه جلوگیری کرد زیرا می تواند باعث همولیز نمونه های خون شود. در مورد نمونه های خون کامل ذخیره لوله ها بصورت عمودی باعث افزایش سرعت لخته شدن می شود.

تا جای ممکن باید از ذخیره خون کامل پرهیز شود. درعوض میتوان سرم یا پلاسمای نمونه را جداسازی و ذخیره نمود. نمونه های خون باید در عرض 45 دقیقه به آزمایشگاه انتقال داده شوند، زیرا طبق استاندارد سانتریفیوژ نمونه های خون باید در عرض یک ساعت از نمونه گیری انجام شود. برای نگهداری نمونه ها گلوکز باید از مهار کننده های گلیکولیز برای کاهش مصرف گلوکز استفاده نمود. نور میتواند باعث افت آنالیت هایی مانند بیلیروبین، ویتامین C، کراتین کیناز (CK) و اسید فولیک شود. در این موارد باید لوله های تیره رنگ استفاده یا لوله نمونه را با فویل آلومینیومی پوشاند. کاهش در معرض بودن نمونه با هوا احتمال تبخیر و تصعید که می تواند باعث افزایش غلظت و فعالیت مواد غیر فرَار شود، را کاهش میدهد. این پدیده خصوصاً در نمونه های با حجم زیاد درون لوله های قطور که باعث سطح تماس بالای نمونه با هوا در مقایسه با حجم نمونه می شود، بسیار چشم گیر است. در ذخیره ادرار سرما میتواند باعث رسوب موادی مانند کلسیم فسفات، منیزیم فسفات، و اسید اوریک و در نتیجه کدورت نمونه شود. نباید فراموش کرد که فریز کردن تنها پایداری برخی از آنالیت ها را افزایش میدهد و در مورد برخی دیگر باعث خطا در نتایج می شود.

یکی از خطاهای شایع در مورد نمونه های فریز شده، مخلوط کردن ناکافی آنها پس از ذوب می باشد. ذوب کردن نمونه فریز شده باعث ایجاد شیب غلظتی برخی آنالیت ها در بخشهای مختلف نمونه می شود. مخلوط کردن ناکافی پیش از آنالیز بسته به اینکه از کدام بخش نمونه استفاده شود باعث افزایش یا کاهش کاذب آنالیت مورد نظر خواهد شد.

پس از ذوب کردن نمونه باید چندین بار سر و ته شود طوری که کف و حباب هوا تشکیل نشود. وجود ذرات نامحلول را با چشم میتوان بررسی کرد و در صورت نیاز به آهستگی دمای آنرا افزایش تا ذرات بطور کاملاً در نمونه حل شوند. بعد از آنالیز نمونه ها باید ذخیره شوند زیرا ممکن است نیاز به آزمایش دوباره برای تأئید نتایج، یا انجام آزمایش های دیگری به دلایل قانونی یا پزشکی به وجود آید. شیوه قرار دادن نمونه ها در یخچال باید دسترسی به نمونه ها را آسان کند. روی هر مجموعه از نمونه ها باید تاریخ انجام آزمایش ثبت شود.